İZMİR BELEDİYE BAŞKANLARI

Ayten DİRİER

13 Nisan 2014

Belediye, Osmanlı şehirleri için 19'uncu yüzyılın ikinci yarısında ortaya çıkmış yeni bir kurumdu. 1864 Vilâyet Nizamnâmesi gereğince kuruldu. Osmanlı İmparatorluğu’nun İstanbul’daki ilk beledî örgütlenmesi, Paris Belediyesi örnek alınarak oluşturulan Altıncı Daire-i Belediye’dir.

İzmir’de ticaret yapan Levanten aile şirketleri ile başta İngiltere olmak üzere çok sayıda konsolosluk, İzmir’de bir belediye dairesinin kurulması gerektiği konusunda daha önceden isteklerini dillendirmeye başlamışlardı. Bu şirketlerin belediyeden beklediği, ticaret akışını kolaylaştıracak altyapı hizmetlerini yapmasıydı. Limanın büyütülmesi mecburiyeti de İzmir’de belediye teşkilatının kurulmasında etken oldu.

Bu gelişmeler ışığında İzmir’de belediyenin resmen kuruluş süreci 25 Kasım 1867 tarihinde başlayıp, 1868 itibariyle de (gerekli düzenlemelerin yapılmasıyla) işlemeye başladı. İstanbul’da bulunan Başbakanlık Osmanlı Arşivi’ndeki bir belgede Osmanlı Devleti’nin 25 Kasım 1867’de İzmir’de bir belediye dairesi kurulmasına izin verdiği anlaşılmaktadır. Nitekim 31 Aralık 1867 tarihli Ruzname-i Ceride-i Havadis adlı gazetede bu gelişmeler şu satırlarla duyurulmuştur: "Belediye dairesinin kurulmasının gözle görülür faydaları olduğunun herkesçe kabul edilmiş olmasından dolayı İzmir’de de böyle bir dairenin kurulmasına dair padişahın izin verdiğini haber aldık." İzin belgesinde ayrıca, yabancı tüccar ve sermaye sahiplerinin de belediye meclisinde temsil edilmeleri gerektiği yazılıdır.

Elimizdeki kaynaklar İzmir’in ilk belediye başkanının kim olduğunu tam olarak ortaya koymasa da Hüseyin Rıfat’ın Ticaret Rehberi’nde İzmir’in ilk belediye başkanları arasında Süleyman Bey isminde birinin zikredildiği bilinmektedir. Bununla birlikte kaynakların saptayabildiği ilk belediye başkanı 1875’te İzmir belediye reisi olan Yenişehirlizade Ahmet Efendi’dir. Bazı kaynaklarda Evliyazade Hacı Mehmet Efendi’nin 1875 yılında birkaç ay reislik yaptığı yazılsa da, Ahmet Efendi’den önce mi, sonra mı olduğu belirtilmemiştir. Osmanlı Mebusan Meclisi’ne Aydın vilayeti (O zaman İzmir şehri bu Vilayete bağlıydı.) mebusu olarak katılan Ahmet Efendi’nin 1877 tarihli Vilâyet Kanunu tartışmasında adı geçtiğinden, Evliyazâde’nin 1875’te ondan sonra birkaç ay reislik yaptığı kanısına varılır. Söz konusu tartışma, dönemin kültür durumunu da yansıtır. Vilayet Kanunu Tartışması’ndan:

Yenişehirlizade Ahmet Efendi (Aydın mebusu): "Bizde bir nahiye teşkil edilse, yazı bilen adam bulunmaz. Bir imam yazı bilir, o da mürekkebi kuruduktan sonra yazdığını okuyamaz. Ben derim ki, bizde nahiye memurlarının hüsn-i idaresi mümkün olamaz. Bu, yalnız bizim Aydın’a mahsustur. Başka yerleri bilmem."

1871 ile 1879 yılı arasında belediye çalışmaları hakkında elde hiçbir bilgi yoktur. 1879 Aydın Salnamesi İzmir’de belediye teşkilatının iki daireye ayrıldığını yazar. Birinci Belediye Dairesi Başkanı Helvacızâde Emin Bey, İkinci Belediye Dairesi Başkanı ise Ragıp Paşa idi. Her belediye dairesinin dokuz üyelik belediye meclisleri, muvazzaf memur kadroları, başkatip, muhasebeci, tercüman, sandık emini, kontrato katibi, doktoru, mühendisi, müfettişi, çarşı ağası ve mimarı bulunurdu. Halil Rıfat Paşa’nın valiliğine kadar devam eden bu durum, 1895 yılında iki belediye dairesinin birleştirilmesi, tek belediye başkanı ve meclisinin iş başına getirilmesiyle sonuçlandı. Belediye başkanlığını Helvacızâde Emin Bey üstlendi. Hisar Camii civarındaki belediye binası o zaman inşa edildi (fotoğrafı aşağıda).

Son yıllarda "CHP’nin kalesi" özelliğini kazanan İzmir’in geçmiş dönemdeki tercihi incelendiğinde; demokrat ağırlıklı belediye başkanlarının seçildiği, ezberlerin bozularak "demokrasi kalesi" unvanını aldığı görülür. 2014 yerel seçiminde; Gezi olayı, 17 Aralık darbesi, ayakkabı kutuları, kasetler, tapeler, sosyal medya avantajları ve yasakları rüzgârını arkasına alan CHP hedefini tüm İzmir olarak belirledi ama kemikleşmiş kitleye rağmen, parti içi tezgâhlar nedeniyle hedefine ulaşamayıp % 49,5 oy oranıyla 22 ilçenin belediye başkanlığını kazandı. Rüya gibi projelerle başkanlığa aday olan Binali Yıldırım ise, kaybetse de AKP’nin oyunu yükseltti. Oyların genel toplamı ise İzmir’in demokrat (sağ) niteliğini kanıtlar vaziyettedir.

Son 147 yılın İzmir belediye başkanlarını aşağıya sıraladım.

Osmanlı Dönemi Şehreminileri

Süleyman Efendi - ?

Evliyazade Hacı Mehmet Efendi - 1875

Yenişehirlizade Ahmet Efendi - 1875

İzmir büyükşehir Belediyesi İzmir'in ilk belediye başkanı olarak Yenişehirlizade Ahmet Efendi'yi kabul eder (fotoğrafı yukarıda). 1877’deki ilk Meclis-i Mebusan’da milletvekili olarak bulunduğuna göre, yerine Evliyazade Hacı Mehmet Efendi atanmış olmalıdır. Fakat tarihlerle kaynaklar arasında çelişki vardır.

1879 yılına kadar İzmir’e belediye başkanı dayanmaz. Başarısızlık nedeniyle sık sık başkanlar değiştirilir. Sorun çift başkanlık sistemiyle çözülür. 1891’de tek başkanlığa geçilse de, 1894-1895’te İzmir'de yine çift başkan vardır. Bu nedenle tarihler arasında karışıklık söz konusudur.

Helvacızade Emin Bey ve Ragıp Paşa - 1879 (çift başkanlık)

Helvacızade Emin Bey - 1891 (tek başkanlık)

Yenişehirlizade Ahmet Efendi - 1892

Ragıp Paşa - 1892-1893

Evliyazade Hacı Mehmet Efendi - 1893-1895

Yahya Hayati Paşa-Rize - 1894-1895

Hacı Mehmet Eşref Paşa - 1895-1907

Tevfik Paşa - 1907-1908

Ali Nazmi Bey - 1908-1910

Ethem Taşlıoğlu - 1911-1912

Evliyazade Refik Bey - 1913-1918

İşgal Dönemi Belediye Başkanları

Hacı Hasan Paşa - 1919-1922

Tek Partili Cumhuriyet Dönemi Vali Belediye Başkanları

Şükrü Kaya - 1922-1924

Muammer Uşaklıgil - 1924

Hüseyin Aziz Akyürek - 1924-1925

Ahmet Hulusi Alataş - 1928-1930

Sezai Göker - 1930-1931

Behçet Uz (Denizli) - 1931-1940

Reşat Leblebicioğlu - 1941-1949

Çok Partili Cumhuriyet Dönemi Belediye Başkanları

Hulusi Naci Selek (Konya) - 1949-1950 / Cumhuriyet Halk Partisi

Rauf Onursal (Kütahya) - 1950-1954 / Demokrat Parti

Mustafa Selahattin Akçiçek - 1954-1955 / Demokrat Parti

Enver Dündar-Başar (İzmir) - 1955-1957 / Demokrat Parti

Faruk Tunca (İzmir, Evliyazâde) - 1957-1960 / Demokrat Parti

Askerî Dönem Belediye Başkanları

Sefa Poyraz - 1960

Burhanettin Uluç - 1960-1961

Enver Saatçigil - 1962-1963

Rebii Başol - 1963

Demokratik Dönem Belediye Başkanları

Osman Kibar (Selanik, Evliyazâde) - 1963-1973 / Adalet Partisi

İhsan Alyanak (İzmir) - 1973-1980 / Cumhuriyet Halk Partisi

Askerî Dönem Belediye Başkanları

Cahit Günay (İzmir) - 1980-1983

Ceyhan Demir (Niğde) - 1983-1984

Demokratik Dönem Büyükşehir Belediye Başkanları

Burhan Özfatura (Bursa) - 1984-1989 / Anavatan Partisi

Yüksel Çakmur (İzmir) - 1989-1994 / Cumhuriyet Halk Partisi

Burhan Özfatura (Bursa) - 1994-1999 / Doğru Yol Partisi

Ahmet Piriştina İzmir) - 1999-2004 / Demokratik Sol Parti, 2004 Cumhuriyet Halk Partisi

Aziz Kocaoğlu (Tokat) - 2004-2009, 2009-2014, 2014-2019 / Cumhuriyet Halk Partisi